3. Uitdaging in samenwerkingen met de gemeente
Coöperaties werken op vrijwel ieder energiethema (zon, wind, warmte en energiebesparing) samen met de
gemeente. Deze samenwerking wordt vaak als knelpunt benoemd. In de volgende paragrafen worden de
verschillende knelpunten toegelicht.
3.1. Onduidelijkheid verwachtingen tussen gemeente en coöperatie
Bestuurlijk worden vaak ambities uitgesproken over het samenwerken met de energiecoöperatie(s) en de
inwoners op het gebied van lokale energieopwekking. Toch geven energiecoöperaties aan in sommige gevallen
weinig vertrouwen te ervaren van ambtenaren. Het gebrek aan vertrouwen bij gemeenten in lokale coöperaties
is ook naar voren gekomen uit onderzoek van de Participatiecoalitie naar samenwerking tussen coöperaties en
gemeenten in de warmtetransitie.10 Daarbij gaat het niet zozeer om het vertrouwen in de juiste intenties van
initiatieven, maar om vertrouwen in capaciteiten en professionaliteit van coöperaties. Dit is overigens andersom
ook het geval, waarbij gemeenten wordt verweten traag en stroperig te zijn.
We kunnen concluderen dat gemeenten en coöperaties nog niet altijd dezelfde taal spreken. Toch is het van
groot belang dat coöperaties en gemeenten leren met elkaar samen te werken. Bij succesvolle samenwerkingen
kan een coöperatie namelijk een bijdrage leveren om de doelstellingen van een gemeente op het gebied van de
RES, de warmtetransitie en energiebesparing te behalen. Andersom kan een gemeente de energiecoöperatie
ondersteunen met middelen, maar ook helpen met het behalen van doelstellingen van de coöperatie, zoals het
uitbreiden van ledenaantallen of het ontwikkelen van zonnepanelen op (grote) daken in de gemeente.
Met betrekking tot de warmtetransitie lijken niet alle ambtenaren zich bewust te zijn van de mogelijkheden en
kansen van het coöperatief realiseren van warmtevoorzieningen. Bovendien worden de Transitievisies Warmte
(TVW) nu vaak top-down opgesteld, waardoor inwoners zich niet altijd gehoord voelen. Het is daarom des te
belangrijker dat gemeenten en energiecoöperaties ook op het gebied van warmte de samenwerking opzoeken.
Er zijn wel voorbeelden uit de praktijk waar gemeenten en coöperaties samenwerken. Maar uit het hiervoor
genoemde rapport van de Participatiecoalitie komt ook naar voren dat er nog veel te leren valt op het gebied van
deze samenwerking.
10 Zie het rapport van de Participatiecoalitie (2022): De zoektocht naar volwaardig samenwerken in de warmtetransitie: Succesfactoren en uitdagingen van 70 bewonersinitiatieven en hun gemeenten.
3.2. Vertraging als gevolg van beleidsprocessen van gemeente, RES of TVW
Energiecoöperaties doelen hierbij op de RES, Transitievisie Warmte (TVW), provinciaal beleid of gemeentelijk
beleid. Als voorbeeld wordt genoemd dat gemeenten een afwachtende rol aannemen totdat de RES 2.0 wordt
aangenomen. Of er veel moet worden uitgezocht door deskundigen waardoor er tijd verloren gaat, denk
bijvoorbeeld aan de MER of technische onderzoeken. Ook het Didam arrest, waardoor gemeentegrond niet
zomaar 1-op-1 mag worden verkocht vertraagt in sommige gevallen het proces.
3.3. Onduidelijke eisen met betrekking tot 50% eigendom
In het klimaatakkoord is het streven naar 50% lokaal eigendom opgenomen. Het gaat om een streven en lokaal
eigendom is niet juridisch afdwingbaar. Sommige gemeenten hebben het streven naar lokaal eigendom inmiddels
in beleid opgenomen en er is welwillendheid om aan de eis te voldoen. Ondanks deze vooruitgang wordt het
realiseren van lokaal eigendom als lastig ervaren door het gebrek aan afdwingbaarheid. Coöperaties geven aan
dat zij vaak het gevoel hebben dat commerciële partijen hier met slimme trucs onderuit proberen te komen. De
Participatiemonitor geeft inzicht in lokaal eigendom bij hernieuwbare energie.11 Ten opzichte van 2019 is er op
het gebied van zon geen significantie toename in lokaal eigendom. Bij wind is er zelfs sprake van een afname. Dit
ondersteunt de ervaring van respondenten.
3.4. Regels staatsteun
Over het algemeen mogen overheden coöperaties niet bevoordelen ten opzichte van andere partijen. Hiervoor
zijn op Europees niveau staatsteunregels opgesteld. Een eenmalige subsidie voor de opstart van een coöperatie
is vanuit de gemeente vaak wel mogelijk, maar meerjarige of langdurige subsidies worden vaak gezien als
staatssteun. Terwijl met name de activiteiten op het gebied van energiebesparing dit mogelijk nodig hebben om
een gezonde organisatie op te kunnen zetten (zie ook 4.4. De coöperatieve valley of death).
De vraag is in hoeverre de staatssteunregels van toepassing zijn op ondersteuning van energiecoöperaties.
Coöperaties werken aan een duurzame energievoorziening (en het besparen van energie) die samen met
bewoners wordt gerealiseerd en dragen daarmee bij aan het behalen van maatschappelijke doelstellingen. Het
verlenen van langdurige subsidies kan voor een decentrale overheid een kans zijn om ontwikkelingen op het vlak
van de energietransitie deels in handen van haar eigen inwoners te kunnen geven. Hiermee kan ook het draagvlak
voor de energietransitie worden vergroot.
Je zou hiermee kunnen zeggen dat de activiteiten van een energiecoöperatie een Dienst van Algemeen
Economisch Belang zijn (DAEB). Vanuit dit oogpunt gelden er andere regels voor het verlenen van steun aan de
energiecoöperatie. Hierover is nog weinig te vinden op websites van de Rijksoverheid. Het inzichtelijk maken van
de staatsteunregels kan eventuele onduidelijkheden met betrekking tot de energiecoöperaties wegnemen.
3.5. Oplossingsrichtingen
Het ontwikkelen van vertrouwen en een gezamenlijke werkmethode staan op de radar van de koepelorganisaties.
Zo worden er onder andere webinars georganiseerd over de samenwerking met coöperaties. Het is echter niet
altijd makkelijk om gemeenten te bereiken die hier baat bij zouden kunnen hebben.
Ook voor het 50% lokaal eigendom is veel aandacht. Hier is ook al veel over geschreven vanuit verschillende
samenwerkingen en instanties. Toch blijkt het ontwikkelen van beleid dat deze het streven naar 50% eigendom
recht doet lastig. Mogelijk kan een gezamenlijk standpunt of handreiking van alle betrokken partijen hier een
oplossing voor zijn.
Met betrekking tot staatsteunregels is weinig te vinden. Ook lijkt er nog geen standpunt door een
overheidsinstantie te zijn ingenomen met betrekking tot de regeling Dienst van Algemeen Economisch belang.12
Dit kan een eerste stap zijn richting het vereenvoudigen van langdurigere ondersteuning.
11 Zie voor meer informatie Participatiemonitor 2021
12 Zie europadecentraal.nl
4. Maatschappelijke uitdagingen
4.1. Netcapaciteit
Beperkingen in netcapaciteit (netcongestie) speelt al langer en zal niet snel zijn opgelost.13 Hoewel er verschillen
zijn per regio, vormt het gebrek aan capaciteit op het net in het algemeen een groot probleem voor de
ontwikkeling van nieuwe zon- en windprojecten. 14 Dit geldt niet alleen voor grootverbruik aansluitingen maar op
sommige plaatsen ook voor kleinschaligere aansluitingen. De netcongestie resulteert in lange wachttijden voor
aansluitingen. Dit leidt tot problemen in het maken van afspraken met de installateur, de offerteduur in verband
met materiaalprijzen en daaraan gekoppelde indiening van subsidieaanvraag. Netcongestie wordt door de
deelnemende energiecoöperaties en door de geïnterviewden aangeduid als een probleem met een enorme impact
op de voortgang van projecten, het behalen van subsidietermijnen, het ontwikkelen van grotere installaties en
daarmee ook de voortgang van de energietransitie.
In de grote steden is vaak wel ruimte op het net voor zon op dak projecten. Daarom wordt hier de netcapaciteit
niet als probleem ervaren. Hier zorgt het gebrek aan menselijke capaciteit bij de netbeheerder voor vertraging in
het proces. Voor projecten die gebruikmaken van een kleinverbruik aansluiting lijkt er op sommige plekken meer
ruimte te komen.
Helaas worden sommige projecten die mogelijk wel zouden kunnen worden aangesloten toch tegengehouden.
Meerdere ontwikkelaars hebben claims op netwerkcapaciteit voor zonnevelden die waarschijnlijk nooit worden
vergund. Dit houdt andere ontwikkelingen tegen omdat de huidige energiewet uitgaat van het principe ‘wie het
eerst komt, wie het eerst maalt’. Wanneer er dus een grotere aansluiting eerder is aangevraagd zullen andere
projecten op hun beurt om aangesloten te worden moeten wachten.
4.2. Verkrijgen van daken en grond
Cooperaties geven aan dat het verkrijgen van daken of grond moeilijker is geworden. Wat betreft grond geldt
dat veel kansrijke locaties zijn geclaimd door niet-lokale partijen, door het gebrek aan geschikte locaties maar
ook door grondspeculatie. Overheden wijzen locaties aan voor het ontwikkelen van duurzame energie, en
projectontwikkelaars kopen deze grond in een aantal gevallen op. Hier kunnen coöperaties niet tegenop.
Daarnaast zien we een groeiende weerstand tegen zonneparken.
In dit hoofdstuk staan we stil bij de uitdagingen die op dit moment spelen in de maatschappij. Het zijn uitdagingen
waar vaak niet direct een oplossingsrichting voor beschikbaar is. Of knelpunten die niet alleen voor de
coöperatieve beweging gelden.
13 Op de website van RVO staat uitgebreide informatie over netcapaciteit.
14 De capaciteitskaart van Netbeheer Nederland laat de huidige stand van zaken zien.
Knelpunten en kansen voor het opschalen van energiecoöperaties in Nederland 16
Coöperaties hebben ook moeite om geschikte daken te vinden. Hoewel er nog voldoende daken zijn waar geen
energie wordt opgewekt, is de druk op dakoppervlak dat geschikt is voor het plaatsen van zonnepanelen merkbaar
toegenomen. Tegelijkertijd lopen coöperaties in hun zoektocht naar geschikte daken bij dak-eigenaren nog tegen
onwelwillendheid aan. Samenwerking met woningcorporaties en gemengde VvE’s verloopt nog altijd stroef.
Ook gemeenten lijken niet altijd daken beschikbaar te willen stellen. Tot slot lijkt het beschikbaar komen van
bedrijfsdaken ook beperkt, bijvoorbeeld omdat het voor bedrijven door de huidige energieprijzen aantrekkelijker is
om zelf te investeren in zonnepanelen.
4.3. Gebrek aan draagvlak wind
De ontwikkelingen op het gebied van windenergie lopen in sommige provincies vertraging op. Dit heeft te maken
met het gebrek aan draagvlak vanuit de inwoners, maar ook een gebrek aan mogelijkheden in het provinciale
beleid. Zo laat in Groningen en Friesland het provinciaal beleid weinig speelruimte voor de ontwikkeling van
wind. In Utrecht zien juist gemeenten windstroom niet zitten. Dit terwijl windenergie voor de energiemix en het
tegengaan van netcongestie een belangrijke bron is.
Coöperatief ontwikkelen van windmolens kan het gebrek aan draagvlak juist doorbreken. Als dit niet binnen het
beleid past dan is dit echter niet mogelijk. Hiermee worden de kansen voor bijvoorbeeld een dorpsmolen gemist.
4.4. Tekort aan installateurs, materialen en prijsvolatiliteit
Door een tekort aan installateurs ondervinden veel projecten vertraging. Ook zijn de offertes van installateurs vaak
maar kort geldig in verband met de volatiele prijzen die voor materialen gelden. Hierdoor komen projecten niet
van de grond of komen businesscases onder druk te staan. Ook is er in onderwijs een tekort aan studenten die een
technische opleiding willen doen.
4.5. Elektriciteitsmarkt
Dit knelpunt is een aantal keer benoemd en vergt extra toelichting. In de open antwoorden die zijn gegeven door
de respondenten wordt aangegeven dat het moeilijk is om de elektriciteitsmarkt te doorgronden en dat er een
gebrek aan transparantie is in de keten. Daarnaast wordt er aangegeven dat het moeilijk uit te leggen is dat de
prijs voor duurzame energie is gekoppeld aan fossiele energie. Beide onderwerpen worden als knelpunt ervaren.
4.6. Oplossingsrichtingen
Voorgaande knelpunten zijn breder van toepassing dan alleen op energiecoöperaties en er is veelal geen
eenvoudige oplossing voor handen. Ook hebben de knelpunten veelal al de aandacht van de nationale en/of
Europese overheden. Er is hier daarom niet specifiek op oplossingsrichtingen in gegaan.
5. Conclusies en aanbevelingen
Uit dit onderzoek is gebleken dat energiecoöperaties op vier verschillende vlakken knelpunten ondervinden.
Organisatorisch, op financieel vlak, op het gebied van samenwerkingen met de gemeente en op maatschappelijk
vlak. Op maatschappelijk vlak zijn geen oplossingsrichtingen geïdentificeerd. Omdat dit geen knelpunten zijn die
specifiek voor energiecoöperaties gelden.
Hierna is een overzicht gemaakt van de oplossingsrichtingen waarbij is aangegeven welke oplossingsrichtingen
al aandacht van betrokken partijen hebben, en welke oplossingsrichtingen nog aanvullende inzet nodig hebben.
De oplossingsrichtingen zijn tot stand gekomen op basis van sessies met experts en een enquête onder
energiecoöperaties.
Oplossingsrichtingen waaraan wordt gewerkt
Onderstaand een opsomming van de geïdentificeerde oplossingsrichtingen en organisaties, websites of
handreikingen waarin dit onder de aandacht wordt gebracht. In een aantal gevallen is er wel kennis beschikbaar
maar is deze nog niet altijd voorhanden bij de stakeholders die er mee aan de slag gaan. Daarom blijft het
belangrijk om naast kennisontwikkeling de kennis ook te verspreiden en knelpunten en oplossingsrichtingen onder
de aandacht van de stakeholders te houden.
• Ontwikkeling van koepelorganisaties en projectbureaus zodat energiecoöperaties zich verder kunnen
professionaliseren. Voorbeelden van dit soort ontwikkelingen zijn koepelorganisaties als Groninger Energie
Koepel (GREK) en Energie Samen Rivierenland en het projectenbureau Energie van Utrecht
• Opstellen van nieuwe narratieven en communicatiestrategie om de middengroepen beter te bereiken.
Een dergelijke uitwerking is bijvoorbeeld opgenomen in de rapportage: Van groene koplopers naar “de
middengroepen” op de onderzoekspagina van HIERopgewekt.nl
• Verbeteren van de samenwerking met gemeente. Er werken meerdere partijen aan dit vraagstuk, onder
andere: NP RES, NVDE, VNG, RVO, de Participatiecoallitie, EnergieSamen en HIER Opgewekt.
• Samenwerking met verzekeraars met betrekking tot betaalbaarheid en verzekerbaarheid van zon-pv
installaties. EnergieSamen werkt samen met verzekeraars aan deze oplossingsrichting, zie voor meer
informatie de pagina “verzekeringen wat moet je weten” van EnergieSamen.
• Een verdiepende handreiking over 50% lokaal eigendom in gemeentelijk beleid. Er zijn meerdere
kennisdossiers en voorbeelden te vinden. Onder andere op websites van HIER Opgewekt en NP RES.
Daarnaast is de Participatiecoalitie een samenwerkingsverband wat zich met dit vraagstuk bezighoudt.
Oplossingsrichtingen die waar nog niet of beperkt aan wordt gewerkt
Voor een aantal oplossingsrichtingen geldt dat er aanvullende inzet nodig is om het bijbehorende knelpunt op
te lossen. Dat kan bijvoorbeeld door kennisontwikkeling, het aangaan van samenwerkingsverbanden of door
knelpunten onder de aandacht brengen.
• Vergroten van de diversiteit in leeftijd en achtergrond van besturen van energiecoöperaties. Ten behoeve
van werving en opvolging van bestuurders en de werving en het behoud van (actieve) leden.
• Bewustwording van bestuurders van energiecoöperaties dat lidmaatschap of betrokkenheid bij een
energiecoöperatie nog niet altijd een brede groep mensen aanspreekt.
• Ontwikkeling van handreikingen en ondersteuning voor hybride organisaties zodat energiecoöperaties zich
verder kunnen professionaliseren.
• Toegang tot projectfinanciering voor warmteprojecten vergroten.
• Het gesprek aangaan met banken om de UBO-screening van een energiecoöperatie geen obstakel te laten
vormen voor de verstrekking van een financiering.
• Mogelijkheden voor een overbruggingskrediet ontwikkelen, zodat coöperaties die professionaliseren maar
hier niet direct inkomsten tegenover hebben staan de valley of death kunnen overbruggen.
• Verzorgen van informatievoorziening over de regels over staatssteun en Diensten van Algemeen
Economisch Belang (DAEB).